Robert Moore
Ngô Bắc dịch
Đây là bài viết đầu tiên về Việt Nam và Đông Dương trên tạp chí lừng danh thế giới, National Geographic Magazine, tháng Tám năm 1931, chứa đựng nhiều ảnh chụp rất quý hiếm, trong đó có 33 hình đen trắng và 28 ảnh chụp màu tự nhiên. Đó là những tấm ảnh màu tự nhiên đầu tiên về Việt Nam xuất hiện trên một tạp chí bằng Anh ngữ ở phương Tây. Tác giả bài viết, W. Robert Moore, cũng là người chụp ảnh.
————
Hai vương quốc thống nhất dưới ngọc trượng của vua Gia Long
Huế là kinh đô của An Nam xưa. Thời hiện đại của nó bắt đầu từ năm 1803 khi Nguyễn Ánh, một hoàng tử An Nam trẻ tuổi, sau này trở thành Hoàng Đế Gia Long, đã chiến thắng trên con đường tới ngai vàng An Nam với sự giúp đỡ của Giám mục địa phận Adran và một nhóm nhỏ các tay phiêu lưu người Pháp mà ông đã gặp tại Bangkok.
Cũng nhờ nỗ lực của Gia Long, các vương quốc Tonkin (Đàng Ngoài) và An Nam (Đàng Trong), trước đây bị phân chia do sự tranh giành trong gia tộc cầm quyền, một lần nữa được thống nhất dưới ngọc trượng của ông; nhưng lịch sử kế tiếp bị nhuộm đỏ bằng máu của sự đàn áp và chiến tranh.
Ở mặt ngoài của chín chiếc đỉnh tượng trưng cho triều đại này, được đúc vào năm 1838, là các biểu tượng liên quan đến các tập quán có từ thời nhà Hạ, Trung Hoa, 4000 năm trước đây. Chiếc đỉnh đứng lẻ hàng tượng trưng cho vua Gia Long, là người sáng lập triều Nguyễn.
Kể từ năm 1885, nước Pháp đã nắm giữ chế độ bảo hộ trên Trung Kỳ và Bắc Kỳ.
Thành phố Huế tọa lạc cách biển một vài dặm, nằm bên bờ của dòng sông Hương uốn khúc – tên gọi này xuất phát từ những cây nở hoa có mùi thơm dịu ngọt dọc bờ sông.
Khu người An Nam của thành phố, với tòa thành có tường bao quanh, nằm một bên của con sông, còn dinh Trú Sứ (Residency) và khu người Pháp nằm ở bên đối diện.
Bên trong những bức tường thành trổ lỗ châu mai cổ xưa là các cung điện, các phòng của nhà vua và các miếu thờ tổ tiên nơi đặt bàn thờ những vị vua đã mất. Tại một khu vườn có những chiếc đỉnh đồng khổng lồ được đúc một cách khéo léo. Những cây hoa đại và cây muồng hoa đào hồng thắm ngổn ngang nở rộ dọc theo các lối đi và tại các khu vườn rộng mở. Các cung điện có thiết kế kiến trúc kiểu Trung Hoa, được trang trí bằng sơn mài màu đỏ và vàng. Bên trong cung điện cũng chứa nhiều các sản phẩm khảm trai.
Lăng Khải Định ở Huế đem lại cho du khách một điểm giao hòa đẹp đẽ của những gì có tính chất An Nam.
Cách thị trấn không xa, trên các đồi nhỏ trồng cây, là các ngôi mộ tráng lệ của những vị vua băng hà, một số lăng rộng đến vài mẫu. Lăng của Khải Định, được xây dựng bằng xi măng và cẩm thạch, là lăng kiêu kỳ nhất cho đến nay. Một số nhà vua dành phần lớn đời mình để giám thị việc xây cất những nơi an nghỉ cầu kỳ của họ, vốn được thiết kế phù hợp với các tập quán và nghi lễ cổ xưa.
Hoàng Đế Khải Định, băng hà năm 1925, đã mất vài năm để giám sát việc xây dựng lăng tẩm nguy nga này. Một bậc thang dài dẫn lên tầng có các hàng tượng quan lại và ngựa bằng đá đứng chầu. Ngôi đình trung tâm có một tấm bia thuật lại các công việc của ông, trong khi ở phía sau, mọc lên một khối lăng tẩm đồ sộ.
Một buổi chiều, trên đường quay trở về từ các lăng mộ, chúng tôi gặp một nhóm nữ sinh mặc áo dài tím đang đi picnic. Sau khi chúng tôi thuyết phục mãi, họ đồng ý cho chụp ảnh, như một lời chào thân thiện tới các nữ sinh Mỹ và các nước khác, những người có thể nhìn thấy ảnh chụp màu của họ trên tạp chí National Geographic.
Như một lời chào thân thiện gửi tới độc giả tạp chí National Geographic, các nữ sinh này của một trường học ở Huế đã đồng ý cho phép chụp một bức ảnh.
An Nam chịu ảnh hưởng của Trung Hoa ngay từ thế kỷ thứ nhì trước Công nguyên và còn nằm dưới bóng Trung Hoa gần như liên tục cho đến năm 1428 [sic], khi nó thoát ra khỏi sự cai trị của nhà Minh, nhưng sau đó vẫn gửi lễ vật triều cống cho đến tận thời vua Mãn Thanh. Bởi nằm dưới quyền chủ tể lâu dài của Trung Hoa, các nhà lãnh đạo của An Nam bị Kinh Lễ (Book of Rites) [sic] chi phối mọi hoạt động, và bao quanh họ là hệ thống bá quan văn võ mô phỏng theo triều đình Trung Hoa.
Trên một khoảng đất trống bên ngoài Huế, như từng được thực hiện tại Bắc Kinh, Hoàng đế cứ ba năm một lần lại cử hành các buổi lễ tế Trời và Đất với sự trợ giúp của quan lại.
Chuyến đi của chúng tôi tới Huế trùng hợp với cuộc thăm viếng của Quốc Vương và Hoàng Hậu nước Xiêm La. Trong suốt cuộc thăm viếng, họ đã được tiếp đón tại hoàng cung. Do vị Hoàng Đế trẻ tuổi Bảo Đại vắng mặt vì đang du học tại Pháp, Hoàng Thái Hậu đã đón tiếp họ. Đó là một cuộc đón tiếp với phép xã giao và nghi lễ giống như tại hoàng triều Bắc Kinh trước khi nó sụp đổ vào năm 1911.
Nhờ sự tử tế của Thượng Thư Bộ Lễ, tôi đã chụp được ảnh màu một số võ quan và văn quan mặc y phục thêu lộng lẫy và các đôi hia cao cổ có đầu mũi uốn cong, gợi nhớ đến trang phục của giới quan chức nhà Minh.
Trang phục bằng lụa thêu hoa văn của các nhà quý tộc này làm gợi nhớ đến thời trị vì của nhà Minh, khi ảnh hưởng của Trung Hoa ở mức độ lớn nhất tại An Nam. Nhân vật đứng bên trái được xác định là một quan văn bởi chiếc mũ học giả có cánh chuồn, trong khi những người ở bên phải là các võ quan. Một bên thì thông thạo kinh điển, bên kia thông thạo binh pháp.
Ở Huế có một vài ngôi chùa, nơi các tín đồ của Đức Phật có thể lui tới để suy niệm về sự vô biên trong cuộc dõi tìm cõi Niết Bàn. Một nhà sư và hai đệ tử.
Một vị công chúa đãi trà
Kỷ niệm thích thú nhất trong chuyến thăm Huế của tôi là sự đón tiếp chúng tôi tại cung điện của một vị công chúa có người cha và người anh đều từng ngự trên ngôi vua.
Một hôm, tôi đã chụp ảnh màu của bà trong trang phục chính thức, và ngày hôm sau, đã trở lại để trình cho bà kết quả. Khi việc chụp ảnh đã xong xuôi tại sân trong, chúng tôi được mời uống trà An Nam, cùng với những món đồ ngọt và bánh ngọt rất lạ miệng.
Theo đề nghị của chúng tôi, cô con gái của công chúa, một thiếu nữ xinh đẹp ở tuổi mười lăm, đã bằng lòng trình diễn cho chúng tôi một tiết mục đàn dây An Nam. Cô bé sau đó được phụ họa bởi người thày dạy nhạc lớn tuổi bị mù và một vài người khác với nhiều loại đàn dây khác nhau, trong khi những người đồng diễn trẻ tuổi hát các bài hát An Nam.
Trong suốt buổi trình diễn ca nhạc không chính thức, công chúa quan sát sự chú ý của chúng tôi từ chỗ ngồi được kê nệm trên một chiếc ghế lớn khảm xà cừ. Đằng sau bà, các thiếu nữ liên tục phe phẩy chầm chậm những chiếc quạt lông lớn.
Bởi An Nam đã tiếp xúc với ảnh hưởng Trung Hoa trong hơn 23 thế kỷ, nhiều thời bị kiềm chế như một nước chư hầu, sinh hoạt và nghi lễ triều đình An Nam chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của Trung Hoa, y như kiến trúc của chiếc cổng này dẫn đến các Hoàng Cung tại Huế.
Từng thước vải màu xanh khổ một phân Anh quấn quanh đầu bà tạo thành một chiếc mũ rộng và phẳng. Bà có quyền đội khăn màu vàng của hoàng gia bởi cả cha và anh của bà đã lên ngôi vua An Nam.
Tôi cần phải kể đến một hoàng tử trẻ tuổi và vợ của ông ta, nhờ họ mà tôi đã có thể ngắm nhìn sự quyến rũ và màu sắc của Huế xưa. Hoàng gia vẫn sống tại Huế, mặc dù giới thẩm quyền Pháp có thể đứng một cách không mấy che đậy ở hậu trường.
Một buổi sớm mai, chúng tôi rời Huế đi Hà Nội, thủ đô của xứ Bắc Kỳ và trung tâm hành chính của toàn thể Đông Dương.
Phần lớn công việc thường lệ của các văn phòng Chính Phủ được thực hiện bởi một lực lượng thư ký mà các thành viên của nhóm đều mặc các áo dại màu đen, quần trắng, và đội khăn. Nhiều người trong họ có cấp bực quan lại, một sự kiện được tuyên cáo bởi thẻ ngà voi trang đeo ở phần ngực của họ.
Gần ngôi đình này trong sân của Văn Miếu, tòa nhà thờ Khổng Tử, là các bia dành cho nhà hiền triết Trung Hoa và 12 đệ tử của ông. Các lễ cúng được cử hành tại đây hai lần mỗi năm. Gần đó, một ngôi chùa cao vươn lên, đạt được một tầm nhìn tuyệt hảo xuống dòng sông Hương uốn khúc quanh co.
Một viên quan trẻ tuổi đứng bên cạnh một trong 12 pho tượng canh gác cho Văn Miếu tại vùng chung quanh Huế
Tên họ của các binh sĩ An Nam và Pháp đã hy sinh trong Thế chiến I được khắc tại đài tưởng niệm này với thiết kế đông phương tuyệt diệu được dựng bên bờ sông Hương tại Huế.
(còn tiếp)
