Ngô Bắc lược dịch
Nguồn: W. Robert Moore và Maynard Owen Williams, “Portrait of Indochina, with 30 Illustrations, 21 Paintings of Jean Despujols”, The National Geographic Magazine, April 1951, Washington D. C., các trang 461-490.
Jean Despujols (1886-1965) là một họa sĩ người Pháp (về sau có thêm quốc tịch Hoa Kỳ). Năm 1936, ông giành Giải Hội họa Đông Dương (Prix de l’Indochine) và được Đại Hội đồng Kinh tế của Đông Dương thuộc Pháp cử sang Việt Nam, Campuchia và Lào để vẽ những thứ mà ông trông thấy. Trong hai năm ở Đông Dương, ông đã sáng tác hơn 300 bản phác họa và tranh vẽ.
Tranh sơn dầu, màu nước, và bản vẽ của ông thu giữ được bầu không khí của rừng rú ẩm thấp vùng Đông Dương, vẽ lại những con đường uốn khúc len lỏi giữa các cánh đồng lúa bóng loáng gương nước và vách đá lởm chởm, và phác họa chân dung người dân của nhiều bộ tộc quần tụ tại phần đất này của Đông Nam Á.
Để tìm kiếm đề tài, ông đã thâm nhập vào những miền đất khó tiếp cận nhất của xứ sở. Ông đã du hành từ những cánh đồng của Campuchia, xuyên qua các vùng đồi nhấp nhô của Lào, và đặt chân đến các đỉnh núi Bắc Kỳ nơi mọc lên những ngôi làng biệt lập của người dân miền núi mặc quần áo có màu sắc vui tươi – người Mông, người Mán, người Lô Lô và người Thái.
Ông đã kết bạn với các tù trưởng bộ tộc và dân làng trong các bộ lạc người Thượng thuộc các khu vực chưa được bình định tại phía nam dãy núi Trường Sơn. Ông đã trải qua một trận bão ven biển, bị quăng vào các luồng nước chảy xiết nguy hiểm của con sông Cửu Long và sông Nam Te [Nậm Tè ?], và mệt nhoài trong sự ẩm thấp nhiệt đới khiến cho những bức tranh của ông không thể khô được.
Trong các cảnh quan của Despujols, không có kẻ thù nào đáng sợ hơn là con hổ. Những người mẫu của ông phản ảnh sự êm ả của phương Đông. Các bức vẽ của ông mang lại một cái nhìn thời bình của Đông Dương.
Dưới đây là những bức tranh vẽ Đông Dương của Jean Despujols đăng trên Tạp chí National Geographic số tháng 4-1951. Thư viện Nguyễn Văn Hưởng có lưu giữ một bản gốc của số tạp chí này.
Ngôi đền tháp nhọn này ở Siemreap là giàn thiêu của một nhà sư Phật Giáo. Mặc dù được dựng bằng tre và giấy, nhưng nó sẽ không bị châm lửa mà lại được tháo dỡ đi.
Các nhà sư Phật Giáo khoác áo vàng khiêm tốn, hướng mặt về phía đền. Người Việt Nam ngồi xổm đang ăn cơm mua từ một người bán hàng rong. Những người Campuchia tháp tùng một vị cao tăng được khiêng trên một chiếc kiệu
Phật tử Campuchia theo phái Hinayana, hay Tiểu Thừa. Phần lớn đàn ông ở đây đều phục vụ tại các tu viện trong một phần đời của họ.
Cô bé này, bế đứa em trai nhỏ bên hông, đi theo họa sĩ khắp nơi khi ông vẽ tại làng của cô bé. Với con thuyền độc mộc nằm bên cạnh ngôi nhà mái tranh của họ, bố mẹ người Việt Nam của cô bé là dân đánh cá, giống như những người khác trong làng.
Cuối mỗi chiều, khi những người đàn ông từ biển quay về, họa sĩ nhìn thấy họ chia phần cá bắt được cho những người phụ nữ, số lượng tùy theo số trẻ con ở mỗi nhà.
Ngoài cá, dân chúng ăn dừa và gạo. Hàng dừa che khuất tầm nhìn thấy những cánh đồng lúa của họ.
Những con trâu chậm chạp đến nỗi chúng có vẻ chỉ hơi nhúc nhích, đang cày trên những thửa ruộng ngập nước. Mấy người nông dân đang cấy mạ. Bên trái, một chiếc thuyền đang chạy trên Sông Đáy, một chi lưu của sông Hồng.
Tranh trên: Yến đang trồng lúa gần Huế, kinh đô xưa của An Nam, khi họa sĩ gặp cô ấy. Ông nhận xét: “Về nét thanh tao hiển nhiên của cô, các hoàng đế-thi sĩ trước đây là những người chịu trách nhiệm, họ đã tuyển chọn những phụ nữ xinh đẹp nhất để phục vụ trong triều”.
Tranh dưới: Xuân “trở nên chua chát và cứng cỏi” bởi sự túng thiếu. Trồng lúa, đắp đê, và đẻ con là số phận của cô. Hơi thở nhẫn nhục có vẻ như toát ra qua đôi môi của cô. Trong nhiều thế kỷ, ngôi làng duyên hải của cô đã là miếng mồi của hải tặc Trung Hoa.
Tranh trên: Nàng Bouddhi dịu dàng trong chiếc khăn quàng màu vàng, trái với sự biểu lộ quả quyết, đôi khi dữ dội của cô.
Tranh dưới: Cô gái Wouni, ngọt ngào và tử tế, đã sốt sắng đi bộ hai ngày từ ngôi làng miền núi của cô để giữ đúng hẹn với họa sĩ Despujols.
Những người Thái này còn giữ nhiều phong tục cổ. Phụ nữ vẫn ăn mặc theo truyền thống của tổ tiên, trong khi đàn ông thường chấp nhận y phục An Nam.
Cả hai người mẫu đều tô điểm áo chẽn bằng những chiếc cúc bạc. Thiếu nữ Thái Trắng, con gái một tù trưởng, mặc một chiếc váy lụa. Cô gái Thái Đen, thực ra trắng như ngà, đeo ở thắt lưng bộ xà tích bạc.
