Nhắc đến John Steinbeck, chúng ta thường nhớ đến các tác phẩm nổi tiếng của ông như “Chùm nho phẫn nộ” (The grapes of wrath) hay “Của chuột và người” (Of mice and men) phát hành vào thập niên 1930, nhưng ít ai để ý đến giai đoạn sau, khi John Steinbeck tham gia nhiều hoạt động với OSS (tiền thân của CIA) và quân đội Mỹ, đặc biệt với vai trò phóng viên chiến trường trong Thế chiến II và sau đó là Chiến tranh Việt Nam.
Từ tháng 12/1966 đến cuối tháng 1/1967, Steinbeck lúc đó 64 tuổi đã tới các chiến trường chính yếu ở miền Nam Việt Nam để viết bài cho tờ Newsday. Điều đáng chú ý ở đây là John Steinbeck công khai ủng hộ sự can thiệp của Mỹ ở Việt Nam. Lý do của sự ủng hộ này là: (i) Steinbeck có niềm đồng cảm với những người lính Mỹ; (ii) Steinbeck phản đối chủ nghĩa cộng sản; (iii) Steinbeck có quan hệ thân thiết với Tổng thống Lyndon Johnson; và (iv) chính con trai ông cũng là một người lính chiến đấu ở Việt Nam.
Sau khi rời miền Nam Việt Nam (1/1967), John Steinbeck tiếp tục thăm Thái Lan và Lào. Từ Viêng-chăn, Lào, ông tìm cách xin visa để thăm miền Bắc Việt Nam, Campuchia và Trung Quốc nhưng không được.
Vào thời điểm Steinbeck có mặt ở Việt Nam, phong trào phản đối chiến tranh Việt Nam ở Mỹ đang phát triển mạnh mẽ với sự tham gia của nhiều trí thức, văn nghệ sĩ. Do đó, những trang viết của ông trên tờ Newsday rất gây tranh cãi. Mặc dù những tranh cãi đó không làm ông thay đổi quan điểm, song ở một mức độ nào đó, chính những trải nghiệm của ông lại khiến ông thay đổi. Đằng sau thái độ ủng hộ công khai đối với cuộc chiến, tâm sự riêng của Steinbeck ngày càng trở nên phức tạp hơn khi ông tận mắt tìm hiểu và trải nghiệm chiến trường.
Trong cuốn “Life in letters”, ông viết: “Tôi e rằng những ngày xấu đang tới. Chẳng có cách nào để làm cho Chiến tranh Việt Nam trở nên tốt đẹp hơn. Chẳng có cách nào để biện hộ cho việc gửi quân đội đến đất nước của người khác. Và chẳng có cách nào khác ngoài việc ca ngợi những người đang bảo vệ quê hương mình… Nếu Tổng thống không có những động thái rõ ràng để đạt tới hòa bình, thì sẽ có ngày càng nhiều người Mỹ và người Châu Âu đổ lỗi cho Tổng thống về tình trạng hỗn loạn này, đặc biệt là khi chính phủ mà chúng ta ủng hộ đang sắp sửa bốc mùi…”
Tiếc là những trăn trở của Steinbeck về Chiến tranh Việt Nam chưa được thể hiện nhiều qua trang viết vì sau khi trở về Mỹ vào cuối tháng 4/1967, sức khỏe ông suy sụp và ông qua đời ngày 20/12/1968.
Năm 2012, GS. Thomas E. Barden và Nhà xuất bản Đại học Virginia đã thu thập tài liệu từ nhiều kho lưu trữ và cho ra đời cuốn sách tổng hợp những bản báo cáo chưa qua biên tập của John Steinbeck về Chiến tranh Việt Nam, được xuất bản với tên gọi “Steinbeck in Vietnam: Dispatches from the War” (Steinbeck ở Vietnam: Những thông điệp từ cuộc chiến). Cuốn sách là một bức tranh về cuộc chiến ở Việt Nam qua con mắt của một trong những nhà văn vĩ đại nhất thế giới.
Độc giả có thể đọc cuốn sách này tại Thư viện Nguyễn Văn Hưởng.