Jean Baptiste Alberti
Lê Hằng Nga (dịch)
Từ góc nhìn của nhiều học giả và nhân chứng phương Tây đầu thế kỷ XX, người An Nam xưa hiện lên qua những lát cắt vừa quen thuộc lại vừa mới lạ. Tạp chí Phương Đông trích dịch và giới thiệu tới độc giả một số nội dung trong cuốn L’Indochine d’autrefois et aujourd’hui (Đông Dương xưa và nay) xuất bản năm 1934 của tác giả Jean Baptise Alberti. Tiếp nối bài viết về hệ thống giáo dục Pháp – Việt trong Tạp chí số trước, số này mời độc giả cùng tìm hiểu về các đặc điểm thể chất và tinh thần của người An Nam xưa qua góc nhìn khái quát của người phương Tây. Các chi tiết, từ ngữ trong bài thể hiện quan điểm của tác giả, chúng tôi giữ nguyên văn để đảm bảo tính khách quan.
1. Đặc điểm thể chất
Người An Nam thừa hưởng phần lớn các đặc điểm thể chất từ tổ tiên là người Giao Chỉ: vóc dáng trung bình hoặc nhỏ, tay chân ngắn nhưng cân đối, đặc biệt là đôi chân; thân hình gầy, dong dỏng; đầu có kích thước cân xứng với phần còn lại của cơ thể; ngón chân cái trệch hẳn so với các ngón còn lại (do đó mà có tên gọi Giao Chỉ), các ngón tay dài và thon, trán tròn nhưng hõm ở hai bên thái dương. Nét mặt không sắc, gò má nhô cao, mắt đen, ít xếch nhưng rất hẹp; mũi bè ở phần trên và tạo ấn tượng như “những mảnh cắt khi giải phẫu được ghép thêm vào”: đó là nét đặc trưng của khuôn mặt Á Đông; tóc đen và thẳng; màu da nhìn chung không sẫm, một số người da rất sáng, số khác ngả sắc đồng đỏ. Đàn ông để tóc dài như phụ nữ và búi thành cuộn. Người An Nam hầu như không có râu cho tới khoảng 30 tuổi; ngay cả khi có thì râu cũng thưa, chỉ mọc ở mép và cằm. Khuôn mặt mang vẻ hiền hòa và trầm tĩnh.
2. Đặc điểm tinh thần: “tấm áo của vẻ huyền bí”
Về phương diện tinh thần, người ta đã phác họa nhiều chân dung khác nhau về người An Nam. Trong bản ghi chép về vùng hạ Nam Kỳ, Đại úy Grammont viết như sau:
“Cũng như tất cả các dân tộc Viễn Đông, người An Nam ít chịu cho phân tích tâm lý và đạo đức, vì thế, khá khó để nắm bắt những hình thái biến đổi đa dạng và mau chóng trong tính cách của họ – một sự pha trộn gập ghềnh và không đồng nhất, hình thành ở một góc của châu Á, nơi tiếp xúc của ba chủng tộc: Mông Cổ, Ấn Độ và Mã Lai. Người An Nam ngây thơ tới mức như trẻ con, lý sự tới mức tinh vi, hoặc thận trọng tới mức cực kỳ kín đáo. Bản chất là kiêu hãnh nhưng được giáo dục để che giấu, khi thì che những mưu tính của mình dưới bộ mặt sợ hãi, lúc lại giấu niềm kiêu ngạo dưới vẻ tinh tế pha chút ngọt ngào. Họ mê tín nhưng không cuồng tín, rất coi trọng truyền thống, không có niềm tin chính trị; ngoài ra còn phù phiếm và nhẹ dạ, hay thù hằn theo cơn bốc đồng. Những tính cách có phần khắt khe này chủ yếu xuất hiện ở tầng lớp quan lại và những người sống ở miền núi.
Nói chung, người An Nam trung thành và biết ơn, khi cần có thể hào phóng, rất tôn trọng công lý và kính trọng người có tuổi. Dù gò ép trong khuôn khổ của lễ nghi, họ vẫn rất chân thành, và dù nền tảng tính tình có phần uể oải, họ vẫn giữ được niềm vui vẻ. Họ ít trau chuốt hơn người Trung Hoa nhưng có tinh thần nghị lực lớn hơn; thông minh hơn người Cao Miên hay Xiêm La; có năng khiếu vượt trội trong thương mại. Họ thản nhiên trước cơn giận dữ, dễ bị chinh phục bởi sự dịu dàng; dửng dưng trước cái chết nhưng lại run sợ khi nghĩ đến roi vọt. Có một nghịch lý kì lạ, họ vừa yêu thích xa hoa nhưng lại vừa buông thả bản thân, vừa ưa chuộng sự lộng lẫy trong các lễ hội lại vừa rất giản dị trong đời sống thường ngày. Họ khá thích những chiến công, không thiếu tài năng quân sự và khi đánh nhau thì thường thể hiện lòng dũng cảm bồng bột, và đôi khi dũng cảm tới mức anh hùng. Lord Crawford đã gọi họ là “người Pháp của Đông Dương”, miêu tả này cũng được các ông Benoist d’Asy và Cortambert dẫn lại”.
Mặt khác, Luro cho chúng ta biết rằng: “Khi cần nuôi sống gia đình và lo liệu những mối rối ren do người chồng gây ra, người phụ nữ An Nam chăm chỉ, đầy nghị lực. Khi còn trẻ, nàng điệu đà, say mê xa hoa; nhưng khi đã trở thành người mẹ trong gia đình, nàng được kính trọng nhờ đức hạnh cũng như tài nội trợ của mình”.
Trong tác phẩm “Đông Dương thuộc Pháp. Hồi ức”, ông Doumer phác họa về người An Nam như sau:
“Không thể chối cãi là họ (người An Nam) vượt trội hơn tất cả các dân tộc láng giềng. Người Campuchia, Lào, Xiêm không thể đối đầu với họ. Không một dân tộc nào trong vùng Ấn Độ thuộc địa có được những đức tính như họ, và phải tìm đến tận Nhật Bản mới có thể thấy một chủng tộc có lẽ mang quan hệ xa xưa với họ. Cả hai đều thông minh, cần cù và dũng cảm. Khi chiến đấu, người An Nam là một người lính tuyệt vời, vừa kỷ luật vừa can đảm. Họ là người lao động mẫu mực, một nông dân giỏi ở thôn quê, một công nhân tốt, một thợ thủ công khéo léo và sáng tạo ở thành thị”.
Những đặc điểm chính trong tính cách của người An Nam được thừa hưởng từ tổ tiên của họ là người Giao Chỉ. Ta thấy rằng dân Giao Chỉ vốn “nhẹ dạ, hay thay đổi, dễ nổi loạn”. Lịch sử An Nam cũng là minh chứng cho khía cạnh tính cách đó: liệu điều này có giải thích tại sao phần lớn thời gian ở xứ sở này lại có nhiều cuộc tranh giành, cách mạng triều đình, đảo chính đến vậy? Chính nhờ có thể trông cậy vào lòng nhẹ dạ, dễ khinh suất, và tính khí nhanh chóng nổi loạn của quần chúng mà bao kẻ thủ đoạn và quan lại đã chiếm quyền thành công. Tính cách khinh suất ấy cũng giải thích vì sao, thay vì tự mình giải quyết các xung đột, người An Nam đã nhiều lần kêu gọi ngoại bang can thiệp.
Nhưng cũng chính bằng cách khai thác những xu hướng của dân chúng, các nhà lãnh đạo có thể hiệu triệu toàn dân chống lại người Trung Hoa, người Chăm, người Mông Cổ, người Campuchia, người Xiêm; nhờ đó giữ vững nền độc lập cho đất nước và đáng kể là mở rộng bờ cõi.
Một trong những đặc điểm của tính cách người An Nam đó là lạnh lùng. Hậu duệ của người Giao Chỉ hiện lên như những bức tượng Nhân sư, đầy nét bí ẩn. Nét tính cách này dường như có thể giải thích do các yếu tố sau đây.
Ít có dân tộc nào đã chiến đấu và chịu đựng nhiều như người An Nam. Nỗi đau khổ, mà đặc biệt là nỗi khổ trong cảnh bị trị chắc chắn đã góp phần làm chủng tộc này mang vẻ ngoài lãnh đạm. Khí hậu cũng vậy. Cư trú suốt hàng nghìn năm trong các vùng nóng ẩm không thể không khiến người An Nam giữ diện mạo trầm lặng, tập trung. Thái độ ấy còn do những nguyên nhân khác. Trước tiên là giáo dục. Ngay từ khi rất nhỏ, người An Nam đã học viết và đọc, vừa hát vừa ghi nhớ các chữ Hán ghi những lời dạy của Khổng Tử, những dòng chữ thể hiện sự kính trọng cần có đối với quân vương, quan lại, thầy giáo, người cha trong gia đình… Từ đó, hình thành nên đức tính lễ phép tự nhiên của dân tộc, cùng dáng dấp của triết nhân mà đứa trẻ đã thể hiện ngay từ sớm. Sau đó, dường như mối liên hệ thường trực mà người sống duy trì với người đã khuất sẽ giải thích cho “bộ áo bí ẩn” mà người An Nam khoác lên mình, điều này sẽ được bàn tới khi trình bày tín ngưỡng của họ.
Người An Nam thường bị coi là hay che giấu. Người ta sẽ thấy rằng trong nền văn minh An Nam, tư tưởng cá nhân đặt sau việc phục vụ lợi ích nước nhà, và tình trạng này ắt hẳn đã khuyến khích sự che giấu. Tuy nhiên, khi lưu ý đến nhận xét ấy, những ai suy ngẫm về thân phận người An Nam đều tự hỏi: liệu nhiều khi, ta chỉ nên nhìn đó là tính dè dặt trong suy nghĩ, do sợ hãi hoặc sợ bị chi phối khi tiếp xúc với những gì cho ta cảm giác là dối trá.
3. Lối sống
Cả nam và nữ đều mặc quần rộng và áo dài ôm lấy vai và ngực, buông lơi ở chỗ thắt lưng, bó sát ở ống tay; thân áo dài tới đầu gối cho nam, tới nửa bắp chân cho nữ. Đàn ông đội khăn xếp bằng vải lụa, đôi khi chụp thêm chiếc nón hình chóp khi ra nắng; phụ nữ thường để đầu trần, đội nón hình như cái mâm tròn trên tóc. Ở một số vùng, họ quấn tóc trong chiếc khăn vấn, cuộn quanh đầu.
Người An Nam sống tiết kiệm. Họ chủ yếu ăn cơm, cá, rau; chỉ dùng rất ít thịt gia cầm hoặc thịt lợn, và hầu như không mấy khi ăn thịt bò hoặc trâu.
Nhà ở của người An Nam nhìn chung không mấy tiện nghi. Với người nghèo, đó là một căn nhà đất với khung tre ở các góc, hoặc toàn bộ nhà đều bằng tre, hay là một túp lều lợp bằng lá dừa nước, dựng trên mặt đất hoặc trên cọc, giữa đồng ruộng, dọc bờ sông, thậm chí là trên một chiếc bè cố định vào bờ bằng bốn cây cọc, giữa chúng đặt một căn nhà nhỏ lên xuống theo thủy triều. Đôi khi, nhà chỉ đơn giản là một chiếc thuyền, nơi cả gia đình cùng sinh sống.
Với người giàu, đó là căn nhà tranh rộng rãi, bao quanh bằng hàng rào hoặc hàng dậu; đôi khi là ngôi nhà gạch (không có tầng), lợp ngói, có hiên bao quanh. Cấu trúc nhà cửa của người An Nam ở mọi tầng lớp hầu như giống nhau: phía trước là gian lớn dùng làm phòng chung, phòng ăn và phòng tiếp đón khách. Hai cửa phụ trên bức tường đối diện cửa chính để mở, dẫn vào phần sau của ngôi nhà, phần sau này được chia thành các gian nhỏ với kích thước vừa phải, dùng làm phòng ngủ cho các thành viên trong gia đình.
Trong gian chính, có một chiếc sập dài và rộng, rất thấp, bằng gỗ cứng được đánh bóng, đen như gỗ mun; trên đó, người An Nam mời khách ngồi xếp bằng, hoặc nằm nghiêng nửa người trên chiếu, chống khuỷu tay lên gối vuông. Ngay sau những lời chào đầu tiên, gia chủ – rất lịch sự, rất kiểu cách, sẽ mời thuốc lá, cau và trầu. Sau đó, người hầu, vợ hoặc con sẽ bưng ra một cái khay nhỏ, trên khay có những tách trà tí hon, đúng như tập quán trong nước. Trong nhà người giàu, sự xa hoa thể hiện ở những cột gỗ đen bóng đẹp đẽ dùng chống đỡ khung nhà, ở những cánh cửa chạm khắc, ở đồ đạc và hòm tủ tinh xảo, ở những tấm hoành phi khắc câu đối bằng chữ dát vàng hoặc xà cừ. Tại nhà người nghèo, chỉ vài cuộn tranh in của Trung Hoa, hay những câu chữ viết bằng bút lông mảnh đã là toàn bộ đồ trang trí.■
